Wij in de wereld

Werkplaats erfgoed….Wij in de wereld

“Opent de grenzen”
Opent de grenzen, opent ze wijd
Holland sta open voor alles wat lijdt
Zo is het vroeger altijd geweest
Zo is van oudsher de Hollandse geest 

Als nu eens Jezus stond aan de grens,
Zonder papieren alleen maar een mens
Zoudt gij hem zeggen: wordt maar gedood
Gij zijt een vreemd’ling, een vlucht’ling, een jood?

Begin 1939 zongen de kinderen van De Werkplaats dit door Kees Boeke geschreven en gecomponeerde lied. Ook met muziek probeerde hij te strijden voor de toelating van de joden die uit Duitsland een veilig heenkomen zochten, maar zelfs in Nederland maar mondjesmaat werden toegelaten. De Werkplaats was in de loop van de jaren dertig een trefpunt voor Duitse emigranten geworden. De Duitse pacifist Hein Herbers en Heinrich von der Dunk en hun gezinnen waren al voor de “Reichskristallnacht” in 1938 gekomen. Na de schok van die gebeurtenis kreeg Kees Boeke uit Duitsland steeds meer verzoeken om onderdak. Hij maakte op allerlei manieren bezwaar tegen de beperkingen die de Nederlandse regering oplegde aan de toelating van de vluchtelingen. Begin 1939 schreef hij zelfs een brief aan Koningin Wilhelmina waarin hij een beroep deed op haar christelijke waarden en hij eindigde zijn brief met “Opent de grenzen!”. Verder probeerde hij de officiële toelatingsregelingen op slinkse manieren te omzeilen, bijvoorbeeld door banen te creëren waar hij de sollicitanten uit Duitsland zogenaamd dringend voor nodig had.
De autoriteiten, zowel landelijk als in de gemeente, gingen – refererend aan zijn meest radicale periode in de 20-er jaren - de bedoelingen van Kees Boeke steeds meer wantrouwen. De Centrale Inlichtingendienst deed onderzoek naar zijn handel en wandel en stelde in 1938 een uitgebreid rapport op over zijn idealen en die van zijn school. Op allerlei manieren werd geprobeerd om Kees en de medewerkers van De Werkplaats zwart te maken en zijn plannen voor de opvang van vluchtelingen tegenwerken. Dit gebeurde ook begin 1939 met het plan van De Werkplaats en het Zeister Vluchtelingencomité om in de aan de Soestdijkseweg gelegen villa Eickenroode een tijdelijke school voor vluchtelingen in te richten. Daar konden dan de kinderen die waren ondergebracht waren in een grote villa in Bosch en Duin onderwijs krijgen. Volgens Candia Boeke kwam van lesgeven niet veel terecht. Ze had met de kinderen vooral door de bossen gewandeld en geprobeerd om ‘met een arm om hun schouders’ een ‘gevoel van veiligheid te bieden’.
Onder druk van de Inlichtingdienst die in een geheim rapport repte van het ‘ broeinest’ in Bilthoven heeft het beheerscomité van het kinderkamp in Bosch en Duin na een aantal maanden aan het Vluchtelingenbureau gemeld dat het onderwijs op Eickenroode was beëindigd. Ondanks deze tegenslag ging Kees Boeke met zijn gezin door met zorgen voor opvang voor vluchtelingen. De autoriteiten bleven tegenwerken. Het kwam zelfs zover dat de chefs van een aantal belangrijke doorlaatposten aan de grens een geheime brief kregen, waarin gevraagd werd om ‘bijzondere aandacht’ voor de personen die beweerden dat zij als leerkracht op De Werkplaats geplaatst waren. Zij moest teruggestuurd worden, ook al waren zij in acuut gevaar en hadden zij de benodigde vergunningen.
Kees en Betty Boeke hebben in deze beschamende periode van de Nederlandse geschiedenis niet vanuit politieke overwegingen, maar vanuit algemene menselijke (en in hun geval ook christelijke) waarden voor een moeilijke, maar de enig juiste opstelling gekozen. Dat kan voor ons een inspiratie zijn in deze tijd waarin meer en meer vluchtelingen in Noordwest Europa een veilig heenkomen zoeken. De oproep van Henk van vorige week om ideeën aan te dragen voor mogelijke acties om vluchtelingen te helpen, past helemaal in de traditie van De Werkplaats. Hopelijk kunnen we met elkaar op een zinvolle wijze betekenis geven aan onze betrokkenheid en weten we daar ook de werkers bij te betrekken. Het plan om vluchtelingenkinderen in Eickenroode op te vangen, kwam voort uit een initiatief van ‘de werkersvergadering’.

Het bovenstaand verhaal is gebaseerd op de informatie in de biografie van Daniela Hooghiemstra: ‘De geest in dit huis is liefderijk, Het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884 – 1966), 2013.’

Kees Boeke in Dordrecht

Begin juli is in Dordrecht het nieuwe Onderwijsmuseum geopend. Dit museum zat eerst in Den Haag en daarna in Rotterdam. In beide steden moest het museum door geldgebrek sluiten; in Den Haag doordat het Ministerie van Onderwijs het niet meer als haar kerntaak zag het museum te onderhouden. In Rotterdam heeft het daarna vanuit particulier initiatief en met steun van de stad in de oude Bibliotheek een herstart gehad. Helaas is het niet gelukt om een stevige financiële basis te verwer-ven en moest het na een aantal jaren sluiten.

 

De Stichting die het museum beheerde heeft er alles aan gedaan om met lagere lasten en in een kleiner gebouw een nieuw onderkomen te vinden. Dat is gelukt: de gemeente Dordrecht heeft het voormalige gebouw van verzekeringsmaatschappij ‘De Holland’ van architect Sybold van Ravesteyn (die o.a. ook het oude station van Utrecht ontworpen heeft) aan het Onderwijsmuseum aangeboden. Er is veel minder ruimte dan in de oude bibliotheek in Rotterdam, maar het is een mooie, open en sfeervolle plek, waarin een klein deel van de collectie getoond kan worden. De rest ligt in depot. Dit maakt dat je zowel de vaste als tijdelijke tentoonstelling in korte tijd (1 - 2 uur) kan bekijken. Je hebt dan een beeld gekregen van de geschiedenis van het Nederlands onderwijs vanaf de 19^e eeuw, met de nadruk op het Basisonderwijs. Bij het onderdeel onderwijsvernieuwing wordt ook aandacht besteed aan Kees Boeke. Een groot deel van het materiaal dat het Onderwijsmuseum heeft is geschonken door de dochters Boeke. Dat is ook de reden dat wij de komende tijd onderwijsmateriaal van historische waarde en dat wij in school niet meer gebruiken ook naar het Onderwijsmuseum gaan overbrengen. Dan is het zeker dat het zorgvuldig behouden wordt. Waar wenselijk houden wij dan ook zelf nog exemplaren, dan wel kopieën. 

 

Hiernaast een foto van de leermiddelen van Kees en De Werkplaats en hieronder de toelichting uit het museum. Achter de oude Werkplaatstafel zie je de bekende WP-stoel en boven op de tafel de hulpmiddelen die Kees maakte en die in de oude Werkplaatsfilm ook te zien zijn, zoals het taaltoestel. 

 

Het is aan te raden om het museum een keer te bezoeken. Het initiatief verdient alle steun en bezoek, maar het gevoel overheerst dat Nederland toch wel erg magertjes met haar onderwijserfgoed omgaat. Het museum van het onderwijs in Nederland zou van de kant van de overheid veel meer ruimte en ondersteuning moeten krijgen, zodat er ook een completer beeld gegeven kan worden. Er is nog heel veel in depot, dat gelukkig wel voor onderzoek beschikbaar is.